دلداده عدالت
سایت حقوقی دادآور
ابراهیم دلشاد معارف-حقوقدان
دكتر ناصر كاتوزيان ، سال گذشته در يازدهم شهريور روي در نقاب خاك كشيد و تمام دوستدارانش را در بُهت و غمي جان گداز فرو برد . به زغم مدعيان، وي ماندگارترين چهرۀ حقوقِ ايران زمين است. چهرۀ ماندگاري كه به لطفِ سِحر قلمش و عمق و وسعت معلوماتش و شخصيت والايش براي اين ماندگاري نيازي به همايش و اهداي تنديس نداشت. چه نامي ماناتر و پاياتر از نامی كه هر روز در كلاسهاي درسِ دانشكدههاي حقوق و محكمههاي دادگستري و دارالوكالهها طنين انداز و قول و نظرش فصل الخطاب هر ادعاست؟
دكتر كاتوزيان شيفته و شيداي عدالت بود و خود را خاضعانه «سرباز عدالت» ميناميد.«عدالت» ترجيع بند كلام استاد بود. به گواهي آثار ارجمندش، در تمام عمر خود كوشيد تا از دايرۀ تنگِ جُمودِ قوانين عبور كند و بي آن كه قانوني را نقض كند، با نَقبي به فلسفۀ قانون گوهرِعدالت را كشف كند و نمايان سازد . چه آن گاه كه در كسوت شريف «قضاوت» بود و چه آن گاه كه در مقام استاد، با كلام شيرينش عدالت را مدام در گوش دانشجويانش نجوا مي كرد و چه آن گاه كه مي نوشت، جمله اي بر قلمش جاري نمي شد مگر آن كه براي تبيين عدالت و درخدمت عدالت باشد .
پدر علم حقوق ايران
او را «پدر علم حقوق ايران» خواندند – حتي در صدا وسیما كه در حيات او چندان روي خوش نشان نداده و عنوان چهرۀ ماندگارِ حقوق را از وي دريغ كرده بود در بخشهاي خبري اش استاد را با اين لقب خواند – اما مي توان عنوان «فيلسوف حقوق ايران» را نيز بر اين عنوان افزود . آموزش فلسفه حقوق در ايران و نگاه به حقوق با رويكردي بيروني (External) و انتقادي (Critical) كه جان مايۀ فلسفه حقوق است با اثر فاخر «فلسفه حقوق» او در ايران آغاز شد و البته اين نوع نگاه فلسفي به حقوق، محدود به اين اثرِ استاد نبود بلكه نگاه فلسفي وي به حقوق در تمام آثارشان هويدا است .
در سياست انديشه ورز بود
دكتر كاتوزيان و دغدغۀ عدالتخواهيِ او محدود به حوزۀ حقوق نبود – اگر چه بيشترين سهم در اين زمينه به حقوق اختصاص داشت – بلكه او در سياست نيز انديشه ورز بود و در اين حوزه هم قلم و قدم زده است . كتاب «گذري بر انقلاب ايران» و «مباني حقوق عمومي» و مقالات و مصاحبه هاي متعددي كه در حوزۀ مبانی سياسي، قدرت ،حكومت و دموكراسي و حكومت قانون داشته اند گواه اين مدعاست. وجه مميز اصلي آثارِ مکتوب وي از ساير نويسندگان حقوقي ، جنبۀ ادبي آن است .
دكتر كاتوزيان در قامتِ حقوقداني اديب، كتابها و مقالات خود را به رشتۀ تحرير در آورده است به گونهاي كه شيوۀ ادبي وي در نگارش آثار حقوقي، مختص به اوست و بديل ندارد . نمونۀ فاخر اين نثرِ ادبي – حقوقي وي در پيشگفتارهايي است كه بر كتابهاي خود و ساير نويسندگان نوشته است كه خود، ارزش مطالعۀ خاص دارند و به همين دليل نيز مجموعه پيشگفتارهايي كه بر آثار خود يا برخي نويسندگان ديگر نوشته است در كتاب جداگانهاي به نام «گوياتر از گفتارها» جمعآوري كرده است .
استاد در سالهاي پاياني عمر كه گويي خود بدان واقف بود زندگينامه خود نوشت را با عنوان «از كجا آمده ام آمدنم بهر چه بود؟ زندگي من ...» تاليف كرد كه سندي متقن بر زندگي پر فراز و نشيب او در عدالتخواهي و عدالت گستري و مخالفت با عدالتِ ماشيني و نوعی است . از مهاجرت به اراك و مشهد به عنوان قاضي دادگستري، بازگشت به تهران و تدريس در دانشگاه و تأليف كتابهاي متعدد و فعاليتها و سخنرانی در محوطه دانشگاه تهران در بحبوحه انقلاب و تهیۀ اولین پیش نویس قانون اساسی همراه با عبدالكريم لاهيجي و دكتر حسن حبيبي و آنچه بعد از انقلاب بر او گذشت و بازگشت وي در سال 1370 به دانشكده حقوق دانشگاه تهران همه و همه با جزييات و به تفصيل در اين كتاب آمده است .
سرِ تعظيم در برابر قدرت فرود نياورد
كاتوزيان چنان انسان خود ساخته اي بود و آنچنان به خود و به رسالت سنگيني كه در تحقق عدالت بر دوش خود احساس می کرد، باور داشت كه هيچگاه سرِ تعظيم در برابر قدرت فرود نياورد . نمونههايي از آن در زندگي نامه خود نوشت وي آمده است كه به عنوان نمونه ميتوان به موردي اشاره كرد كه در عنفوان جواني از حضور در مراسمي كه مدال های شاگردان اول به وسيلۀ شاه اعطا مي شد به دليل نارضايتي از برخوردِ شاه با دولت مصدق از حضور در اين مراسم سرباز ميزند و به همين دليل از بورس اعزام به خارج محروم ميشود و به تعبيرِ خود، نخستين هزينۀ مقاومت را اين گونه مي پردازد .دكتر كاتوزيان در فراز پاياني زندگينامه خود نوشته اند : «اين دفتر حقير هنوز به پايان نرسيده است و خدا مي داند كه چگونه بسته ميشود. ولي آرزويم اين است كه برگهاي آينده سبب شرمساريِ نويسندۀ آن نباشد و قلمي كه تاكنون به راه عدالت رفته است همچنان به صراط مستقيم رود و انحرافي در آن راه نيابد و در خدمتِ اين و آن قرار نگيرد . فرشتۀ عدالت پيوسته چشم به راه پيوستن به اوست . پس ما نيز به شيوۀ راستان و مجاهدان دستِ نياز به درگاه حق داريم و دعايمان اين است كه به ما صبر عطا كند و گام هايمان را استوار دارد.»
جايزه كاتوزيان
اميد است جامعۀ حقوقی ايران به پاس خدمات عظيم و بي بديل اين استاد فرهيخته به حقوق ایران كه با نام او شناخته مي شود، جايزهاي با نام وی براي آثار فاخر حقوقي تدارك ببيند و «جايزۀ كاتوزيان» را هر ساله به بهترين اثر حقوقي ايران تقديم كند. اين كمترين كاري است كه جامعه حقوقي ايران ميتواند در مقام اداي دين در قبالِ اين بزرگمردِ تکرار ناپذیر انجام دهد . يادش گرامي و راهش پر رهرو باد .
به نقل از سایت روزنامه قانون